در دندانپزشکی، حفظ بهداشت و جلوگیری از انتقال عفونت از بیمار به بیمار و از بیمار به پرسنل، از اهمیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل، استریلیزاسیون ابزارها و تجهیزات دندانپزشکی به عنوان یک اصل اساسی در این حرفه مطرح میشود. تجهیزات دندانپزشکی بر اساس میزان تماس با بافتهای آلوده به سه دسته:
- بحرانی (ابزارهای جراحی)
- نیمهبحرانی (هندپیسها)
- غیر بحرانی (سطحهای محیطی)
تقسیمبندی میشوند. هدف از این مقاله، معرفی لیست تجهیزات شستشو و استریلیزاسیون در دندانپزشکی، نحوه عملکرد آنها و اهمیت انتخاب تجهیزات مناسب برای هر دسته از ابزارها، به منظور حفظ بالاترین سطح بهداشت و ایمنی در محیط دندانپزشکی است.
اهمیت شستشوی اولیه تجهیزات دندانپزشکی
قبل از هرگونه فرایند استریلیزاسیون، شستشوی اولیه ابزارهای دندانپزشکی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این مرحله به منظور حذف آلودگیهای ظاهری مانند خون، بزاق، ذرات مواد غذایی و سایر آلودگیهای آلی و غیرآلی انجام میشود. وجود این آلودگیها میتواند از نفوذ مواد استریل کننده به سطح ابزارها جلوگیری کرده و در نتیجه، فرآیند استریلیزاسیون را بی اثر کند. همچنین، شستشوی مناسب از آسیب دیدن ابزارها در اثر خشک شدن مواد آلی روی آنها جلوگیری میکند.
روشهای شستشو تجهیزات دندانپزشکی
برای شستشوی ابزارهای دندانپزشکی، روشهای مختلفی وجود دارد که هر کدام مزایا و معایب خاص خود را دارند:
- شستشوی دستی: این روش سنتیترین روش شستشو بوده و شامل شستشوی ابزارها با آب و مواد شوینده مناسب به صورت دستی است. اگرچه این روش ارزان و در دسترس است، اما به دلیل احتمال خطای انسانی و تماس مستقیم دست با آلودگیها، ممکن است به طور کامل تمامی آلودگیها را از بین نبرد.
- استفاده از دستگاههای اولتراسونیک: در این روش، ابزارها در یک حمام حاوی آب و مواد شوینده قرار گرفته و امواج اولتراسونیک با فرکانس بالا به آنها اعمال میشود. این امواج باعث ایجاد حبابهای بسیار ریزی شده که با ترکیدن، آلودگیها را از سطح ابزارها جدا میکنند. این روش بسیار موثر بوده و برای تمیز کردن حفرهها و شکافهای کوچک ابزارها بسیار مناسب است.
- شستشوی اتوماتیک: دستگاههای شستشوی اتوماتیک، فرایند شستشو را به صورت خودکار انجام میدهند. این دستگاهها از سیکلهای شستشو، آبکشی و خشک کردن استفاده میکنند و معمولاً از مواد شوینده قویتری نسبت به شستشوی دستی استفاده میکنند. این روش بسیار کارآمد بوده و احتمال خطای انسانی را به حداقل میرساند.
مواد شوینده مناسب برای تجهیزات دندانپزشکی
انتخاب مواد شوینده مناسب برای شستشوی ابزارهای دندانپزشکی بسیار مهم است. مواد شوینده باید دارای ویژگیهای زیر باشند:
- قدرت پاککنندگی بالا: برای حذف انواع آلودگیهای آلی و غیرآلی.
- سازگاری با مواد ابزارها: نباید به ابزارها آسیب رسانده یا باعث خوردگی آنها شوند.
- بیخطر برای پرسنل: نباید باعث تحریک پوست یا ایجاد حساسیت شوند.
- سازگار با محیط زیست: باید زیست تخریبپذیر باشند.
انواع مختلفی از مواد شوینده مخصوص ابزارهای دندانپزشکی در بازار موجود است که هر کدام برای کاربرد خاصی مناسب هستند. انتخاب نوع مناسب مواد شوینده به نوع آلودگی، جنس ابزارها و دستورالعمل سازنده دستگاه شستشو بستگی دارد.
پس از شستشو، ابزارها باید به طور کامل خشک شوند تا از رشد میکروبها جلوگیری شود.
تعریف استریلیزاسیون و تفاوت آن با ضدعفونی
استریلیزاسیون فرایندی است که طی آن تمام میکروارگانیسمها، از جمله باکتریها، ویروسها، اسپورها و قارچها، از روی سطوح یا ابزارها به طور کامل از بین میروند. در مقابل، ضدعفونی فرایندی است که طی آن تعداد میکروارگانیسمها به میزان قابل توجهی کاهش مییابد، اما لزوماً همه میکروارگانیسمها از بین نمیروند.
انواع روشهای استریلیزاسیون تجهیزات دندانپزشکی
همان طور که گفتیم استریلیزاسیون فرایندی است که طی آن تمام میکروارگانیسمها، از جمله باکتریها، ویروسها، اسپورها و قارچها، از روی سطوح یا ابزارها به طور کامل از بین میروند. بسته به نوع مواد و ابزارها، روشهای مختلفی برای استریلیزاسیون وجود دارد. در ادامه به برخی از مهمترین روشها اشاره میکنیم:
- استریلیزاسیون با حرارت مرطوب (اتوکلاو): این روش رایجترین و موثرترین روش استریلیزاسیون است. در این روش، بخار آب تحت فشار بالا به ابزارها اعمال میشود که باعث میشود دمای محیط به بالاتر از نقطه جوش آب برسد و میکروارگانیسمها را از بین ببرد.
- استریلیزاسیون با حرارت خشک (فور): در این روش، ابزارها در معرض هوای خشک با دمای بالا قرار میگیرند. این روش برای ابزارهایی که به حرارت مرطوب حساس هستند مانند ابزارهای تیز و برنده استفاده میشود.
- استریلیزاسیون با گاز اتیلن اکساید: این گاز برای استریلیزاسیون ابزارهای حساس به حرارت و رطوبت مانند تجهیزات الکترونیکی و پلاستیکی استفاده میشود.
- استریلیزاسیون با گاز پلاسمای هیدروژن پراکسید: این روش برای استریلیزاسیون ابزارهای پزشکی حساس استفاده میشود و به دلیل عدم تولید باقیمانده شیمیایی، بسیار ایمن است.
- استریلیزاسیون با محلولهای شیمیایی: برخی از محلولهای شیمیایی مانند گلوتارآلدهید و فرمالدهید برای استریلیزاسیون ابزارهای پزشکی استفاده میشوند.
- استریلیزاسیون با پرتوهای یونیزان: پرتوهای گاما و الکترون برای استریلیزاسیون مواد بستهبندی شده و ابزارهای پزشکی یکبار مصرف استفاده میشود.
عوامل موثر در انتخاب روش استریلیزاسیون
- نوع ماده یا ابزار: جنس، شکل و اندازه ابزارها در انتخاب روش موثر است.
- میزان آلودگی: هر چه میزان آلودگی بیشتر باشد، روش استریلیزاسیون قویتری مورد نیاز است.
- حساسیت به حرارت و رطوبت: برخی ابزارها به حرارت یا رطوبت حساس هستند و نمیتوان از روشهای حرارتی برای آنها استفاده کرد.
- هزینه: هزینه هر روش استریلیزاسیون متفاوت است.
نکات مهم در استریلیزاسیون
انتخاب روش مناسب استریلیزاسیون به عوامل مختلفی بستگی دارد و باید توسط افراد متخصص انجام شود. رعایت اصول ایمنی و استانداردهای مربوطه در حین استریلیزاسیون بسیار مهم است.
- تمیز کردن اولیه ابزارها: قبل از استریلیزاسیون، ابزارها باید به طور کامل تمیز شوند تا مواد آلی و ذرات روی آنها حذف شود.
- بستهبندی مناسب: ابزارها باید به صورت مناسب بستهبندی شوند تا از آلودگی مجدد آنها جلوگیری شود.
- کنترل کیفیت: برای اطمینان از موثر بودن فرایند استریلیزاسیون، باید از اندیکاتورهای شیمیایی و بیولوژیکی استفاده شود.
انواع اتوکلاو
اتوکلاو دستگاهی است که از بخار آب تحت فشار و دمای بالا برای استریل کردن ابزارها، تجهیزات پزشکی و مواد آزمایشگاهی استفاده میشود. در واقع، اتوکلاو با ایجاد محیطی بسیار گرم و مرطوب، تمام میکروارگانیسمها از جمله باکتریها، ویروسها، قارچها را از بین میبرد. این دستگاه در صنایع مختلف از جمله پزشکی، دندانپزشکی، آزمایشگاهی و صنایع غذایی کاربرد گستردهای دارد. با استفاده از اتوکلاو میتوان اطمینان حاصل کرد که ابزارها و موادی که با بیماران یا نمونههای آزمایشگاهی در تماس هستند، عاری از هرگونه آلودگی میکروبی هستند.
- اتوکلاو نوع A: برای ابزارهای جامد و بستهبندی شده در پارچه استفاده میشود.
- اتوکلاو نوع B: برای ابزارهای توخالی و بستهبندی شده در مواد بستهبندی نفوذناپذیر استفاده میشود.
- اتوکلاو نوع N: برای مواد نساجی استفاده میشود.
دما، فشار و زمان سه پارامتر اصلی در فرایند استریلیزاسیون با اتوکلاو هستند. انتخاب این پارامترها به نوع بار استریل و نوع اتوکلاو بستگی دارد.
اهمیت تجهیزات جانبی در استریلیزاسیون و کنترل کیفیت
همانطور که در متن اشاره کرده ایم، تجهیزات جانبی نقش بسیار مهمی در فرایند استریلیزاسیون ایفا میکنند. این تجهیزات به عنوان مکمل ابزارهای اصلی استریلیزاسیون، تضمینکننده کیفیت و ایمنی این فرایند هستند.
پکهای استریل به عنوان اولین خط دفاعی پس از فرایند استریلیزاسیون عمل میکنند. این پکها، ابزارهای استریل شده را از آلودگیهای محیطی محافظت کرده و اطمینان میدهند که تا لحظه استفاده، ابزارها در شرایط استریل باقی میمانند. انتخاب نوع مناسب پک، بسته به جنس ابزار و شرایط محیطی، از اهمیت بالایی برخوردار است.
نوارهای اندیکاتور نیز ابزاری حیاتی برای کنترل کیفیت فرایند استریلیزاسیون هستند. این نوارها با تغییر رنگ یا شکل خود، نشان میدهند که شرایط مورد نیاز برای استریلیزاسیون به طور کامل فراهم شده است. به عبارت دیگر، این نوارها به عنوان گواهی بر انجام صحیح فرایند استریلیزاسیون عمل میکنند.
جدول مقایسه روشهای استریلیزاسیون
درجدول زیر روش های استریلیزاسیون را نوشته ایم:
| روش استریلیزاسیون | اصل کارکرد | مزایا | معایب | کاربردها | زمان استریلیزاسیون (تقریبی) | دمای مورد نیاز (تقریبی) | مواد قابل استریل سازی | هزینه تقریبی تجهیزات |
| اتوکلاو | استفاده از بخار آب تحت فشار برای دناتوره کردن پروتئینهای میکروبی | موثر، سریع، برای بسیاری از مواد مناسب | ممکن است به برخی ابزارهای حساس به حرارت آسیب برساند | ابزارهای جراحی، محیط کشت، مواد بستهبندی شده | 15–30 دقیقه | 121–134 درجه سانتیگراد | شیشه، فلز، پارچه، برخی پلاستیکها | متوسط تا بالا |
| فور | استفاده از حرارت خشک برای اکسیداسیون اجزای سلولی میکروبها | برای مواد خشک و پودرها مناسب، نفوذپذیری بالا | زمانبر، دمای بالاتر مورد نیاز | ظروف شیشهای، پودرها، برخی ابزارهای جراحی | حداقل 2 ساعت | 160–180 درجه سانتیگراد | شیشه، فلز | پایین |
| گاز اتیلن اکساید | واکنش شیمیایی با اجزای سلولی میکروبها | برای مواد حساس به حرارت و رطوبت مناسب، نفوذپذیری بالا | سمی، زمانبر، نیاز به تهویه مناسب | تجهیزات الکترونیکی، پلاستیکها، ابزارهای حساس | 8–16 ساعت | 50–60 درجه سانتیگراد | اکثر مواد | بالا |
| پلاسمای گاز سرد | تولید رادیکالهای آزاد برای تخریب میکروارگانیسمها | برای مواد حساس به حرارت مناسب، بدون باقیمانده شیمیایی | هزینه بالا، نیاز به تجهیزات خاص | ابزارهای پزشکی ظریف، ایمپلنتها | 30–60 دقیقه | دمای اتاق | اکثر مواد | بسیار بالا |
| پرتو گاما | استفاده از پرتوهای یونیزان برای تخریب DNA میکروبی | موثر، برای محصولات بستهبندی شده مناسب، بدون تماس مستقیم | نیاز به تجهیزات خاص، خطرناک | محصولات پزشکی یکبار مصرف، مواد غذایی | چند دقیقه تا چند ساعت | بسته به دوز | اکثر مواد | بسیار بالا |
| پرتو الکترون | مشابه پرتو گاما، اما با نفوذپذیری کمتر | برای محصولات با ضخامت کم مناسب | نیاز به تجهیزات خاص | محصولات پزشکی یکبار مصرف، مواد غذایی | چند ثانیه تا چند دقیقه | بسته به دوز | اکثر مواد | بالا |
نتیجه گیری
رعایت دقیق پروتکلهای استریلیزاسیون در محیط دندانپزشکی از اهمیت بالایی برخوردار است. آموزش مداوم پرسنل در زمینه استفاده صحیح از تجهیزات و انجام سرویسهای دورهای برای حفظ کارایی دستگاهها، نقش کلیدی در این فرآیند ایفا میکند. با رعایت این موارد، میتوان از بروز عفونتهای بیمار و پرسنل جلوگیری کرده و محیطی بهداشتی و ایمن را برای همه فراهم نمود. در واقع، استریلیزاسیون صحیح، یکی از ارکان اصلی حفظ سلامت در دندانپزشکی است و هرگونه سهلانگاری در این زمینه میتواند عواقب جبرانناپذیری به همراه داشته باشد.
بیشتر بخوانید:
راهنمای خرید اتوکلاو دندانپزشکی زیر 200 میلیون
معرفی مهم ترین تجهیزات عصب کشی
تجهیزات دندانپزشکی:معرفی 10 برند برتر
تجهیزات دنداپزشکی ضروری در مطب دندانپزشکی
